از مهم ترین اصول شرعى و حقوقى دین اسلام و دیگر ادیان الهى، تشکیل خانواده و ازدواج با فردی از جنس مخالف است. این قانون مبتنى بر اصل طبیعى تفاوت زن و مرد است. در انسان و سایر حیوانات، تولید مثل تنها از راه لقاح نطفه فرد نر و تخمک ماده تحقق مى یابد.
انواع خانواده
۱. خانواده هاى تک همسرى:
در این خانواده ها که در بین مسلمانان غالب است، مرد با یک همسر زندگى مى کند. برخى اصل را در دین اسلام تک همسرى مى دانند، بدین معنا که در شرایط عادى بى تردید بهتر از چند همسری است، زیرا مقتضاى تعلق خانوادگى، اختصاص و تعلق جسم و روح هر یک از زوجین به دیگری است و وحدت و یگانگى در زوجیت اختصاصى، بهتر و کامل تر تحقق مى یابد.
اهدافى مانند سکونت، آرامش، مودت و رحمتى که قرآن برای ازدواج و رابطه زن و شوهر بیان مى کند، بى تردید با تک همسرى بهتر تحقق مى یابد. در این خانواده ها، سوءتفاهمها آسان تر حل مى شود و به علت نیاز عاطفى زوجین به یکدیگر و انحصار ارضای آن در یک رابطه خطى، آنان به تقویت این رابطه اهتمام مى ورزند و استمرار و طولانى شدن مشکلات و سردی رابطه را برنمى تابند. بررسى چند همسرى و نکاتى که در آن جا بیان خواهد شد، این واقعیت را بهتر روشن خواهد کرد.
۲. خانواده هاى چند همسرى:
قوانین اسلام نوع دیکری از خانواده را به رسمیت شناخته که در آن یک مرد مى تواند به طور هم زمان با بیش از یک تا حداکثر چهار زن، زندگى زناشویى داشته باشد.
همه زنان در حقوق همسری برابرند و در قوانین اسلام تمایزی در حقوق آنها وجود ندارد. با بررسى آیات قرآن و سخنان معصومین ، مى توان دریافت که چند همسری به این شکل در اسلام پذیرفته شده است.
البته بررسى مورخان و تمدن شناسان تاریخ عربستان و حتى ایران نشان مى دهد که اسلام چند همسرى را ابداع نکرده، بلکه این خانواده ها پیش از اسلام نیز معمول بوده است.
دین اسلام، چند همسری را تعدیل نمود و برای آن شرایطى مقررکرد، تا حقوق زنان بهتر تأمین شود. با بررسى علل تاریخى، اجتماعى و روانى – فردى تعدد همسر این مسئله روشن خواهد شد.
در بررسى علل تاریخى چند همسری، اولین فرضیه ای که گاه مطرح شده این است که زورگویى، تسلط مرد بر زن و به تعبیری مردسالاری، قانونى را به نفع مردها تثبیت کرده که با برطرف شدن شرایط، برداشته شده است. هرچند قدرت مردان در گردش تاریخ بشر بسیار تأثیرگذار بوده، ولى نبود چند همسرى در جوامع و ملل مغرب زمین با وجود قدرت و تحکم بسیار مردها در اروپاى قرون وسطی، چنین فرضیه اى را با تشکیک رو به رو مى سازد. هوسرانى مردها نیز نمى تواند در جنبه تاریخى، به تنهایى منشأ چند همسرى محسوب گردد؛ زیرا برای چنین مردانى راههاى سهل تر و بى دردسرتر از چند زنى وجود داشته، مانند روابط آزاد جنسى، که بتوانند تنوع طلبى خود را ارضا کنند، بدون آن که زنى بگیرند و مسولیت اداره او و فرزندان را متحمل شوند.
به نظر مى رسد مهم ترین عامل در قانون مند کردن روابط جنسى و ازدواج در طول تاریخ، امری جز تعالیم ادیان الهى نبوده است.
در امر چند همسرى نیز تجویز و تأیید ادیان الهى موجب استمرار این پدیده شده است. آیین یهود و مسیحیت منعى بر چند همسرى نداشته و آن را تأیید کرده اند، ولى برخى روحانیون مسیحى آن را منع کرده اند؛ البته برخى مانند مارتین لوتر کینگ، – مؤسس مذهب پروتستان – آن را تایید کرده اند.
در بررسى عوامل اجتماعى چند همسری، باید به شرایط و مقتضیات اجتماعى که آن را ضرورى مى سازد، توجه شود. در این باره نکته محوری، فزونی عدد زنان آماده ی ازدواج بر عدد مردان آماده ازدواج است. آمارها در شرایط کنونى ایران این واقعیت را تأیید مى کند، به گونه ای که مازاد زنان ۱۵ – ۲۹ ساله از مردان ۲۰ – ۳۴ ساله در سال ۱۳۷۵، حدود یک میلیون و ششصد هزار نفر بوده است. افزون بر این، تغییرات نسبتهاى جنسى ازدواج نکرده ها در ایران، دشواری های بیشتر دختران را براى ازدواج نشان مى دهد.
با منع چند همسرى، زنان فشار بیشتری را متحمل مى شوند و از یک حق طبیعى یعنى ازدواج محروم مى گردند. مسئله مهم در ازدواج زنان تنها تأمین نیازهای جنسى نیست، بلکه نیازهای عاطفى، تکیه گاه روانى، پشتوانه ی اقتصادی، فرزندزایى، و نیازهای مادری همه در پرتو ازدواج برای زنان قابل تأمین هستند.
وقتى شرایطى ایجاد شود که ازدواج به صورت تک همسری برای زنان مقدور نباشد، سه راه در پیش روی آنهاست:
۱_نیازهاى طبیعى خود را سرکوب کنند و خود را از این حق محروم سازند که در این فرض باید متحمل محرومیت از همه مزایاى ازدواج شوند.
۲_ خارج از محدوده ازدواج، نیازهای خود را ارضا نمایند که در این صورت، نه تنها نیازهاى آنها به طور کامل و حتى به طور قابل قبولى ارضا نمى شود، بلکه به علت عدم پذیرش آزادى جنسى از سوی بیشتر جوامع و ادیان الهى، این روش آثار روانى ناخوشایندى از قبیل احساس گناه به همراه خواهد داشت.
۳_ زن بتواند در کنار زن دیگری به همسری مردی درآید. در این حالت، هرچند به برخى مزایای تک همسری نائل نخواهد شد، در بعد قانونى و حقوقى تفاوتى با این گونه زنان نخواهد داشت و از همه حقوق همسرى که در فصلهای پیشین بیان گردید، بهره مند خواهد شد. از سوى دیگر، مرد نیز باید نسبت به رعایت این حقوق اهتمام داشته باشد؛ بنابراین، تعدد همسر به طور کلى مى تواند برای زنان و جامعه سودمند باشد، و عدم پذیرش این قانون نیز پیامدى جز آزادى روابط جنسى در پیش روی جوامع قرار نمى دهد و از این رو، فرهنگ غرب برای فرار از این مشکلات حدود روابط جنسى و قانون مند کردن آن را نادیده مى گیرد.
اسلام با پذیرش چند همسری شرایط و حدودی برای آن قرار داده است تا از پیامدهاى نامطلوب احتمالى آن جلوگیرى کند. دین اسلام عدالت و صلاحیت قطعى مرد را برای اختیارکردن بیش از یک زن شرط کرده است. قرآن به مردان توصیه مى کند تا از توان خود در برقرارى عدالت بین زنان اطمینان حاصل نکرده اند، به یک همسر بسنده کنند.
قرآن ضمن اعلام اینکه مردها، از نظر عاطفى هرگز نمى توانند بین زنان عدالت برقرارکنند و بى تردید به برخى گرایش بیشتر خواهند داشت، به آنان توصیه مى کند همه گرایش خود را به یک زن معطوف نسازند و دیگرى را به صورت سرگشته و بلاتکلیف رها نکنند.
۳. خانواده هاى ازدواج موقت:
قوانین اسلام نوع دیگرى از ازدواج را به رسمیت شناخته که در مقابل ازدواج دائم – قراردادى که تا پایان عمر زن و شوهر ادامه دارد – مى تواند به صورت موقت و در دوره ی زمانى خاصى باشد. در این ازدواج پس از گذشت دوره ی زمانى معین، زن و مرد خود به خود از هم جدا مى شوند و نیازی به طلاق نیست.
آیه قرآن و روایات اهل بیت (ع) این ازدواج را تأیید کرده و همه فقهای مذهب شیعه آن را پذیرقه اند.
علماى اهل سنت نیز معتقدند این ازدواج در زمان رسول خدا (ص) به دلیل همین آیه تأیید گردیده، ولى بعد نسخ شده و یا خلیفه دوم آن را لغو کرده است.
با بررسى شرایط اجتماعى و نیازهاى جنسى مرد و زن، مى توان به تأثیر مثبت این قانون بر سلامت روانى و اخلاقى جوامع، خانواده ها و افراد پى برد. البته هر قانون مفیدى ممکن است زمینه اى را براى سوء استفاده و بروز رفتار نابهنجار فراهم کند. عوامل اجتماعى برای لزوم قانون چند همسرى در مورد ازدواج موقت نیز صادق است، به ویژه که در برخى شرایط ازدواج دائم حتى با وجود پذیرش چندهمسری، برای تعدادى از زنان و مردان مقدور نیست.
عدم استفاده از این قانون، مى تواند یکى از عوامل آزادى روابط جنسى در جوامع کنونى به ویژه جوامع غربى باشد. از آن جا که ازدواج دائم در بیشتر جوامع برای بسیاری به ویژه جوانان تا مدتها پى از بروز نیاز جنسى، فراهم نیست و در برخى شدت این نیاز زیاد است، افراد برای رفع این نیازها به برقرارى روابط جنسى بدون هرگونه چهارچوب و حد و مرزى مى پردازند. در این حالت، نیازهاى جنسى افراد تأمین و ارضا مى شود، ولى بسیاری از حدود و اخلاقیات در چهارچوب روابط انسانى آسیب مى بیند، به گونه اى که برجسته ترین جنبه هاى روابط انسانى بین زن و مرد، رنگ جنسى به خود مى گیرد و جنبه هاى دیگر تحت الشعاع قرار مى گیرد.
همان گونه که در بحث چند همسرى گذشت، نیاز و فعالیتهای جنسى مرد از زن بیشتر است، و وضعیت فیزیولوژیک و روانى آنها شاهدى بر آن است؛ از این رو، در بیشتر جوامع مردان بیشتر از زنان به دنبال تنوع طلبى و روابط جنسى گسترده تر هستند. این امر موجب مى شود که از لحاظ قانونى نیز راه موجهى براى ارضاى نیازهاى شدید برخى مردان قرار داده شود.
علامه طباطبایى نیز به چنین راه حلى برای این واقعیت اجتماعى اشاره دارد. نظر کلى و گسترده به جهان انسانى نشان مى دهد که روابط جنسى در جوامع بشرى را نمى توان به ازدواج دائم محدود ساخت و هرگونه روابط جنسى دیگر را غیرقانونى شمرد؛ زیرا ازدواج دائم به تنهایى نمى تواند به نیاز جنسى پاسخ دهد. دولتها و قوانین مربوط نیز در همه کشورهاى توسعه یافته و غیر آن نتوانسته اند از شیوع روابط جنسى موقت جلوگیری کنند و در همه شهرها مراکزی آشکار یا پنهان براى این عمل وجود دارد. در این شرایط، دینى که بخواهد روابط جنسى را به ازدواج قانونى محدود کند و از روابط جنسى غیرقانونى جلوگیرى نماید، ناگزیر است ازدواج موقتى را با شرایطى خاص در قانون خود جاى دهد، تا در حد توان از پیامدهاى نامناسب روابط جنسى نامشروع جلوگیری کند.
حضرت على (ع) فرمود: «اگر عمر ازدواج موقت را ممنوع اعلام نمى کرد، غیر از افراد ناصالح کسى مرتکب زنا نمى شد»؛ به دیگر سخن، ازدواج موقت راهى است که در بسیارى از موارد مى تواند مانع برقرارى روابط جنسى نامشروع شود؛ بنابراین، قانون ازدواج موقت به طور کلى مى تواند برای سلامت روانى جامعه، خانواده ها و افراد مفید باشد.
البته استفاده از این ازدواج شرایط و حدودى دارد و باید در این رابطه به توصیه هایى توجه شود تا حد امکان از پیامدهای احتمالى و نامناسب آن جلوگیرى شود.
مشکلات اصلی ازدواج موقت:
۱_ ازدواج موقت نمى تواند نیازهاى اساسى زن و مرد را برآورده سازد.
۲_ اداره فرزندان
۳_ پیامدهاى منفى آن در خانواده مردانى است که به این ازدواج اقدام مى کنند. کم توجهى به همسر و فرزندان، و تمرکز سرمایه گذاری عاطفى بر همسر موقت، موجب ناکامى و محرومیت اعضای خانواده اصلى او از حقوق مشروع خود مى شود. همین امر، بى اعتمادی و مشکلات در روابط میان فردى را در خانواده افزایش مى دهد. گاه خانواده که باید محلى برای آرامش بخشى اعضا باشد، به محیطى تنش زا و نفرت آور تبدیل مى شود. هوسرانى و زیاده روى در ازدواج موقت، به سلامت و آرامش خانواده آسیب جدى وارد مى سازد.
سخنان ائمه و بزرگان درباره ازدواج موقت
امام رضا (ع) از پیروانش مى خواهد که به خاطر جلب رضایت همسران خود از ازدواج موقت خودداری کنند و با این عمل، از همسر خود غافل نشوند تا در نتیجه، آنها از دین خدا رویگردان و از دوستى ائمه (ع) منصرف شوند و حتى به خاطر این قانون، به ائمه (ع) نفرین کنند.
امام موسى بن جعفر (ع) نیز به یکى از اصحاب خود که درباره ازدواج موقت پرسید، فرمود: تو را با ازدواج موقت چه کار؟! در حالى که خداوند تو را از آن بى نیازکرده است.
مرحوم کلینى نیز اجتناب از ازدواج موقت را برای افرادى که مى توانند نیازهای جنسى خود را با همسر دائمى خود برآورده کنند، لازم شمرده است.
همچنین ائمه اطهار ازدواج موقت را برای دخترانى که تاکنون ازدواج نکرده اند، مناسب ندانسته اند؛ زیرا این امر عیبى و نقصى برای خانواده دختر به شمار مى رود. با توجه به نکاتى که بیان شد و سخنان ائمه (ع) که ذکر گردید، به نظر مى رسد ازدواج موقت تنها براى افرادی با شرایط ذیل مناسب است:
الف – زنان و مردانى که به علت شرایط اجتماعى، اقتصادی، وضعیت تحصیلى و جز اینها، ازدواج دائم برای آنها، مقدور و یا بسیار دشوار است.
ب – مردانى که به علت بیماری همسر یا به علت مسافرت و عدم دسترسى به همسر، در ارضای نیازهاى جنسى خود مشکل دارند.
ج – مردانى که به علت میل جنسى بسیار قوی با یک همسر ارضا نمى شوند و ممکن است به فساد و فحشا آلوده گردند.
در این شرایط، با رعایت سایر نکات از جمله حقوق و نیازهای عاطفى همسر دائمى و خانواده، انجام ازدواج موقت مى تواند به حل مشکلات برخى خانواده ها کمک کند و افراد را از محرومیتهای عاطفى وگاه فروپاشى خانواده بازدارد.
خانواده در نگرش اسلام و روان‌شناسی
اضافه کردن نظر